بهترین وسیله برای ایجاد اصوات موسیقی به طور طبیعی و دلنشین در هنگام آوازخوانی، حلق انسان است که ما در آواز ها از تحریر به همین منظور استفاده می کنیم. نزدیک ترین و شبیه ترین ساز به صدای انسان، ساز نی است که علت آن شباهت ایجاد صدا بین ساز نی و حلق انسان است. بنابراین در آواز های ایرانی، بهترین مکمل برای آواز و دلنشین تر شدن آن، استفاده از نی است؛ اما به طور کلی هر ساز بادی از ۲ قسمت اصلی تشکیل شده است؛ یکی مولد صدا و دیگری لوله تشدید یا رزونانس. تفاوت در شکل لوله تشدید انواع نی ها خیلی کم است، با این که مولد و نحوه تولید صدا در فرهنگ های مختلف دارای انواع گوناگونی است.
در سازهای بادی صدا یا در اثر برخورد ستونی از هوا به لبه تیز تیغه ای تولید می شود؛ مانند تولید صدا در نی لبک و انواع نی ها یا در اثر لرزش زبانه ای از جنس پوسته بیرونی نی تولید می شود؛ مانند مولد صدا در سرنا و قره نی یا در اثر لرزش لب های نوازنده در ترومپت، سپس نسبت به طول های مختلف لوله تشدید، فرکانس ها و نت های متفاوتی را می توان تولید کرد.
در نی ایرانی سر تیز لبه نی، بین دندان های فوقانی نوازنده قرار می گیرد و هوا از بین زبان و سقف دهان می گذرد و به وسیله زبان به سر تیز لبه نی هدایت و صدا تولید می شود.
استفاده از زبان، حجم داخل دهان و دندان و لب های نوازنده همگی رنگ و کیفیتی خاص به صدای نی ایرانی بخشیده که آن را از همه سازهای هم خانواده خود متمایز کرده است. نی ایرانی معروف به نی هفت بند از قدیمی ترین سازهای این سرزمین است. صدای آسمانی و دلنواز نی، از دلایلی است که این ساز قدیمی را تا به امروز زنده نگه داشته است.
اگرچه نواختن ساز نی سخت و با محدودیت همراه است؛ اما تمام این محدودیت ها با تمرین و کسب تجربه در نوازندگی و آموزش برخی روش ها در نی نوازی قابل حل هستند و مانع نواختن اصولی و اجرای دستگاه ها و ردیف های موسیقی ایرانی نیستند. با تمرین و فراگیری روش های نی نوازی نزد استادان برجسته، به راحتی می توان نواقص موجود را برطرف کرد.
نی، از سازهایی است که با صدای دیگر سازهای 
ایرانی هارمونی و هماهنگی دارد، یعنی ترکیب صوتی
از نی و دیگر ساز ها مثل تار و سه تار بسیار زیبا و قابل قبول برای شنونده است. صدای نی از درون آدمی بر می خیزد و نشان دهنده فضای درونی هنرمند است و به اعتقاد بسیاری، صدای نی، نماد روح بشری است تا آنجا که حضرت مولانا از نی به عنوان نماد عارف و انسان متصل به عالم معنا، نام می برد.
آتش عشق است کاندر نی فتاد
جوشش عشق است کاندر می فتاد